Εθνικός διχασμός και μαζική οργάνωση

Οι Επίστρατοι του 1916 υπήρξαν η πρώτη μαζική οργάνωση στη νεώτερη πολιτική μας ιστορία. Μόνο ιδεολογικές προκαταλήψεις εξηγούν την έλλειψη οποιασδήποτε προγενέστερης σχετική μελέτης, παρά τη σημασία και την πρωτοτυπία του φαινομένου. Η εκλεκτική τους συγγένεια με φασιστικά και ιδίως με πρωτοφασιστικά κινήματα σε άλλες χώρες είναι προφανής. Υπάρχουν όμως και κρίσιμες διαφορές, που εξηγούν γιατί οι Επίστρατοι δεν μετεξελίχθηκαν σε γνήσιο φασιστικό κίνημα (όπως οι Ιταλοί ομόλογοί τους). Στόχος τους δεν ήταν η εργατική τάξη, αλλά η αστική, που τότε ταυτιζόταν με το Κόμμα Φιλελευθέρων. Δεν εμφορούνταν από έναν εθνικισμό επιθετικό, αλυτρωτικό ή και ιμπεριαλιστικό. Τέλος, παρά τις όποιες συγκυριακές συμπτώσεις και συγκλίσεις, σε τελευταία ανάλυση μοναρχισμός και φασισμός αποτελούν ριζικά ασύμβατα συστήματα. Έτσι, ο ”μοναρχοφασισμός” που πρώτοι ενσάρκωσαν οι Επίστρατοι είναι εξαρχής καταδικασμένος να μείνει ατελής και ανολοκλήρωτος φασισμός.
Αν οι Επίστρατοι υπήρξαν η πρώτη μαζική οργάνωση στην Ελλάδα, αξίζει ν’ αναρωτηθεί κανείς αν αυτό είναι τυχαίο. Η ελληνική περίπτωση, καθώς και άλλες, υποβάλλουν τη σκέψη ότι ο στρατός δεν αποτελεί πρότυπο ειδικά και μόνο για τον φασιστικό τύπο οργάνωσης, αλλά γενικά για το μαζικό κόμμα.